Wat was de allereerste plant in Nederland?

De Leidse musea geven colleges aan leergierige kids van 8 tot 12 jaar in de Museum Jeugd Universiteit. Bioloog Hans Kruijer gaf in de Hortus botanicus antwoord op de vraag ‘Wat was de allereerste plant in Nederland?’

Je hebt het over vroege landplanten, wat noem je vroeg?‘Ik heb de kinderen de tijdschaal laten meten met behulp van hun eigen arm. Als punt waarop het eerste leven ontstaat neem je het midden van je lijf, van daaruit meet je tot je vingertoppen. De allereerste algen ontstaan bij je elleboog, de eerste dieren bij het begin van je hand. De landplanten ontstaan bij het begin van je vinger: 450 miljoen jaar geleden. De dino’s bij je eerste vingerkootje. Wij mensen zitten helemaal aan het allerverste puntje - bij je nagel, of misschien zelfs het vuil van je nagel, zo kort zijn we pas op aarde.
Dat iets vroeg ontstaan is wil niet zeggen dat er nu geen planten meer zijn die op deze vroege planten lijken. Er zijn nog steeds groepen van wieren die al heel lang geleden zijn ontstaan. Er zijn groenwieren die lijken op de wieren waaruit de allereerste landplanten zijn ontstaan. Er zijn fossielen gevonden van vroege landplanten die lijken erg op de mossen en varens van nu. ’

Hoe moet je je de wereld voorstellen in die tijd?‘Ik heb een foto laten zien die ik op Spitsbergen gemaakt heb. Je zag eilanden, bergen, gletsjers, rotsen en wat korstmossen en mossen. Korstmossen zijn een samenlevingsvorm van een alg of blauw- of groenwier en een schimmel, mossen behoren tot de oudste groepen landplanten. Zoals op die foto moet het er ongeveer hebben uitgezien in de tijd van de eerste landplanten.’

Waarom zijn planten op het land gaan groeien?‘Ik stel me voor dat ze in ondiepe plassen groeiden die soms opdroogden. De planten pasten zich aan om een poosje zonder water te overleven. Tot ze zoveel slimme trucs hadden ontwikkeld, dat ze het ook konden redden op het land.’

Wat voor trucs waren dat?‘Een waterplant heeft water genoeg om zich heen, een landplant moet maar zien hoe hij aan water komt. De eerste landplanten waren klein en hadden iets mosachtigs. Mossen kunnen water via hun bladeren en andere plantendelen opnemen, maar ze hebben geen echte wortels. Later ontwikkelden zich planten die met hun wortels water dieper uit de grond kunnen halen. Dat zijn de vaatplanten. Ze transporteren water van de wortel naar de bladeren via vaten, buisjes voor watertransport. De eerste vaatplanten waren de voorouders van varens, paardenstaarten en wolfsklauwen.’

Kunnen mossen slecht tegen droogte?‘Nee, daar kunnen ze vrij goed tegen. Sommige soorten kunnen wel een half jaar tot een jaar zonder water. Ze lijken dan dood, maar als het gaat regenen worden ze weer fris en vrolijk en groeien ze verder. Een van de kinderen wilde weten of ze ook tien jaar lang zonder water zouden kunnen, maar dat redden de mossen niet. Tien jaar is ook wel heel erg lang; de vraagsteller was zelf acht jaar. En alles wat leeft heeft immers water nodig.’

Heeft het voor een mos voordeel om geen wortels te hebben?‘Ze hebben er in elk geval geen last van. Ze houden zich vast met kleine celdraadjes die op wortels lijken, maar waar ze geen voedingsstoffen of water mee opnemen. Ze kunnen op allerlei dingen groeien: grond, takken, rotsen. Veel kinderen hadden muurtjes met mooi mos in de tuin.’

Helaas groeit mos ook op grasvelden...‘Ik krijg daar vaak vragen over: het lijkt of het mos het gras verstikt. Maar vaak is het te donker voor gras, waardoor het gras niet goed groeit. Het mos neemt dan de open ruimte in. Wil je dat oplossen dan moet je de schaduw weghalen - dat kan vaak niet, je wilt niet zomaar bomen omhakken of gebouwen afbreken.’