Was Darwin helderziend?

In de Hortus botanicus gaf bioloog Marco Roos antwoord op de vraag ‘Was Darwin helderziend?’
Je bent bioloog, wat doe je voor werk?
‘Ik werk bij NCB Naturalis, waar onder meer een enorme verzameling gedroogde planten bewaard en bestudeerd wordt. Ik onderzoek planten uit de tropen, vooral varens. Maar tijdens deze les wilde ik de kinderen over een bijzondere orchidee vertellen: Angraecum sesquipedale. En over onderzoeker Darwin, die er een voorspelling over had gedaan.’
Hoe zat dat?
‘In 1862, precies honderdvijftig jaar geleden, schreef Darwin een boek over de voortplanting orchideeën. Een bevriende kweker stuurde hem deze orchidee, die in het oosten van Madagascar groeit. De bloem heeft een spoor van wel 25 centimeter lang; een spoor is een hol buisje met onderin nectar. Bloemen hebben wel vaker zo’n spoor, denk aan de akelei of het vlasbekje. Ze zorgen zo dat alleen bepaalde insecten bij de nectar kunnen, zodat de kans zo groot mogelijk is dat het bezoekende insect vervolgens naar een bloem van dezelfde soort gaat. Daar heeft het insect minder concurrentie en dus meer kans op nectar. Maar zo’n zweepachtige spoor van deze lengte was heel gek. Net een hol touwtje. Niemand kon zich een insect voorstellen met zo’n lange tong.’
Bestond dat wel?
‘Voor zover men wist niet. Darwin voorspelde dat zo’n insect moest bestaan, en ook dat het een vlinder moest zijn met een minstens 25 centimeter lange roltong. Hij had een aantal aanwijzingen. De bloem is wit en heeft ’s nachts de meeste nectar; vermoedelijk was het dus een dier dat ’s nachts vloog. Hij ruikt heerlijk - vogels kunnen niet goed ruiken, de geur was niet voor hen bedoeld. Een bij met een lange snuit kon het ook niet zijn, want de spoor loopt niet helemaal kaarsrecht en de zuigdelen van een bij zijn star, niet flexibel. Het moest wel een roltong van een vlinder zijn, want die kan de vlinder bewegen. Maar niemand kon zich toen voorstellen dat er een nachtvlinder zou kunnen bestaan met zo’n lange tong.’
Dachten ze dat Darwin in de war was?
‘Na vijftien jaar, in 1877, kwam een tweede druk uit van Darwins boek. Hij schreef daarin dat hij voor gek verklaard was maar dat intussen in Brazilië een nachtvlinder was gevonden met monddelen van zo’n 20 centimter lang. Te kort voor deze orchidee maar langer dan voorheen ook niet voor mogelijk was gehouden.’
Bewees dat Darwins gelijk?
‘Nee, als je dat wilt aantonen moet je meer dingen bewijzen. Ten eerste dat een mot met een 25 centimeter lange roltong bestaat. Ten tweede dat hij op deze bloem vliegt. En ten derde dat hij stuifmeel overbrengt, dus de bestuiver is.’
Hoe werkt dat bij orchideeën?
‘Orchideeën hebben een bijzondere bloemvorm. Het stuifmeel is in een soort klompjes samengepakt. Die klompjes staan op een klein steeltje met een kleverig voetje. Dat wordt op het bezoekende insect geplakt. Er zijn wel 25.000 soorten orchideeën en die hebben de meest slimme trucjes om insecten te lokken. Vaak worden de insecten voor de gek gehouden: ze denken dat de bloem een vrouwtje is en proberen te paren, of ze denken dat er lekker eten te vinden is maar dat is er niet, of de bloem lijkt op een klein prooidiertje, met in de wind wapperende sprietjes als pootjes... Ik had allerlei filmpjes bij me waarop je kon zien hoe de bloemen insecten lokten en van zo’n pakketje stuifmeel te voorzien, en hoe de insecten dat weer overbrachten op een andere bloem. Erg spannend en ook wel grappig. Een vlinder kreeg een pakketje op z’n tong; meestal kregen bezoekende wespen en vliegen een pakketje op hun kop. Net konijnenoren, vonden de kinderen. Er was een vogeltje dat uit een knalrode orchidee nectar dronk, en een pakketje op z’n snavel kreeg.’
En is de bestuiver van Darwins orchidee gevonden?
‘Pas veertig jaar na de voorspelling van Darwin, in 1862, werd een vlinder ontdekt met zo’n lange tong dat hij de bestuiver zou kunnen zijn. Ik had daar een wat zielig plaatje van: iemand hield een dode vlinder vast aan z’n enorm lange roltong. Het heeft daarna nog een eeuw geduurd voor iemand de vlinder aan het werk zag en een foto kon nemen: in 1997. Nog weer tien jaar later is er een filmpje van gemaakt. Darwin was natuurlijk niet helderziend, hij had wel goed nagedacht en daardoor een juiste voorspelling gedaan.’
Heb je dat filmpje ook laten zien?
‘Jazeker. De kinderen vonden het vet cool. Het was haast sneu om te zien hoeveel moeite de vlinder moest doen om die enorme tong uit te rollen en precies in het gaatje van de bloem te mikken, zoals je een draad door een naald doet. En dat vliegend; het lijf van de vlinder is ongeveer zo groot als een vinger. Waarom doet die vlinder al die moeite, vraag je je dan af. Ik heb een ander filmpje laten zien waarop een bidsprinkhaan op een bloem zat te wachten. De bloem lokte een dagvlinder, maar toen die landde om van de nectar te eten werd hij door de bid sprinkhaan gegrepen. Door hoog boven de bloem te blijven zweven voorkomt Darwins vlinder dat hij door zo’n beest gepakt kan worden. Toch gaat het met deze vlinder tegenwoordig niet goed. De rupsen leven van een plant die in de oerwouden op Madagascar voorkomt. Omdat heel veel tropisch oerwoud daar gekapt is, is er minder voedsel voor de rupsen. Dus zijn er minder vlinders, en dus wordt de orchidee minder vaak bestoven: nog maar één procent van de bloemen, vroeger was dat 75%. Vlinder en bloem zijn heel zeldzaam geworden.’
Is er zo’n orchidee in de Hortus in Leiden?
‘Ja, maar ik heb een ander familielid laten zien, een mooi wit bloeiende orchidee met een wat minder lange spoor. De orchidee van Darwin bloeit pas rond de kerst weer.’